Hortikültürel Terapi

Modern çağda ve çevrede yaşamamıza rağmen, vücudumuz en iyi şekilde doğal bir ortamda yaşamaya adapte olmuştur. Bunun nedeni, 6-7 milyon yıl önce atalarımızın bir primat kümesinden bugünkü yaşam formumuza evrimleşmeye başlaması ve ilk insanların bu sürenin %99,99'undan fazlasını doğal bir ortamda yaşayarak geçirmesi olmuştur. Fizyolojik işlevlerimizin en iyi uyum sağladığı doğal ortamlar ile içinde yaşadığımız oldukça şehirleşmiş ve yapay ortamın arasındaki boşluk, modern insanlarda stres durumunun bir nedenidir. Bilgisayarların yaygın kullanımı da dâhil olmak üzere, son otuz yılda çevremizde hızlı değişiklikler meydana gelmiştir. Bizi daha yapay unsurlara maruz bırakan diğer teknoloji biçimleri de stres seviyemizin artmasına neden olmuştur.

Şehirde yaşayan nüfus ister istemez doğadan uzaklaşmaktadır. Karmaşık kent dokusundan uzaklaşan insanın doğaya olan ihtiyacı, içgüdüsel bir isteğidir. Doğanın bir parçası olan insanın doğa ile iç içe olmasının psikolojik yönden rahatlamaya yardımcı olduğu ve şehir hayatının stresini azalttığı fikri şehirleşmenin başladığı dönemle birlikte ortaya çıkmıştır. Ulrich (1991), "Doğada kısa süreli bulunma, stresten ciddi bir şekilde kurtulmayı sağlayabilirken, potansiyel sağlık yararları, kapalı bir ortamda uzun süre geçirmek zorunda olan hastalar için fazla olabilir." ifadesini kullanmıştır. Bu durumlarda doğa ile uzun süreli görsel temas, stresin psikolojik, fizyolojik ve muhtemelen davranışsal bileşenleri üzerinde kalıcı olumlu etkiler yaratmaktadır. Yapılan araştırmalara göre psikologlar, karmaşık kent ortamından kaynaklanan zihinsel hastalıkların tedavisi için doğal ortamlarda uzun süre dinlenmeyi tavsiye etmektedirler.

Günümüzde hastaneler ve diğer sağlık kuruluşları, bahçeleri iyileşmenin önemli bir parçası olarak kullanmaktadırlar. Bununla birlikte, teknolojik gelişmeler ve ekonomik baskının hızlı bir şekilde büyümesi ile doğa-insan ilişkisi uzun bir süre ihmal edilmiştir. Sağlık alanında uzun bir geçmişi olmasına rağmen, doğal çevrenin sağlık üzerindeki etkileri son zamanlarda sistematik olarak incelenmeye başlanmıştır. Literatürü incelediğimde, hortikültürel terapisinin tarihinin 1960 yıllara dayandığını görmekteyiz. Ancak ülkemizde bu terapi yöntemi uygulamaları kapsamında, özel gereksinimli bireyler, yaşlılar, mahkûmlar, hastalar, evsizler, doğal afetlerden etkilenenler, kimsesizler, madde bağımlıları, risk altındaki çocuklar vb. birçok kişinin hortikültürel terapisinden faydalanabilme imkânı olmasına rağmen oldukça eksik olduğu, neredeyse hiç faydalanma olmadığını fark ettim. Yaptığım araştırmalarla ülkemizde açık alanların iyileştirici özelliği dikkate alınmadan tasarlandığını ifade edebilirim. Yıllar içinde yaptığım çalışmalar aracılığıyla hastane binalarındaki mevcut balkonlar ve terasların kullanılmadığı, hastane etrafındaki alanların işlevsiz kaldığını ve daha çok arabalara ev sahipliği yaptığını, eğitim merkezlerinin ve okul bahçelerinin doğru tasarlanmadığı, sağlık ve rehabilitasyon merkezîlerinin bahçelerinin yalnızca estetik kaygılar taşıdığı ve bu alanlarda ağırlıklı olarak hasta yakınlarının oturma birimlerini kullandıkları; huzur ve yaşlı evlerindeki yeşil alanların erişilebilir olmadığı vb. sorunlarını tespit ettim. Diğer ülkeler gibi hortikültürel terapisinin Türkiye'de tam anlamıyla doğru bir biçimde uygulanması için her şeyden önce hortikültürel terapisinin bahçecilik programlarıyla aynı olmadığının anlatılması ve toplumun bilinçlendirmesi, yurtdışındaki uygulama merkezleri ile bağlantıların kurulması ve paralel çalışılması, gönüllülerin ve yardımseverlerin teşvik edilmesi için stratejilerin düşünülmesi, disiplinler arası becerilerin ilgili eğitimler aracılığıyla geliştirilmesi, uzman kişilerin bir araya gelip çalışması, ulusal ve yerel yönetimler tarafından desteklerin sağlanması ve uygulama örneklerinin arttırılması önerilmektedir. Hortikültürel terapisi uygulanacak merkezlerde bireyi iyi tanıyan eğitimci (bilişsel özellikleri, fiziksel yetileri, kişisel ilgi alanlarını takip eden) ve engel durumuna göre fiziksel kapasiteleri tanımlayacak olan fizyoterapistler, hekimler, toprak ve bitki ile grubu bir araya getirecek ilgili tasarım ve planlama uzmanlarının (mimar, mühendis, peyzaj mimarı) birlikte çalışmaları ile oldukça yararlı ve başarılı sonuçlar elde edilecektir.

Hortikültürel terapisi, katılımcıların belirli terapötik veya rehabilite edici hedeflerini karşılamak için bahçecilik aktivitelerini kullanan, profesyonel olarak yürütülen danışan merkezli bir tedavi yöntemidir. ve odak noktası, sosyal, bilişsel, fiziksel ve/veya psikolojik işleyişini en üst düzeye çıkarması veya genel sağlık ve sıhhati iyileştirmesi olmuştur. Bu tanıtım, Dorn ve Relf (1995) tarafından açıklandığı gibi üç bileşeni "hizmet veren danışanlar, terapi hedefleri ve tedavi faaliyetleri" vardır. Hortikültürel terapisi, tanımlanmış danışan gruplarına (belirlenmiş terapötik veya rehabilitasyon ihtiyaçları olanlar), hedefe yönelik (standart tedavi prosedürlerine dayanan) ve tedavi faaliyetleri olarak bitki yetiştirmeyi kullanan bir uygulama olarak tanımlanmıştır. Yazarlar, hortikültürel terapisini diğer bahçe etkileşimi türlerinden ayırmak için her üç bileşenin olmasının önemini belirtmişlerdir.

Hortikültürel terapisi, her yaştan bireyle, zihinsel engelli kişilere ve çeşitli eğitim ve sağlık ortamlarında uygulanmaya başlamıştır. Bu bahçeleri tedavi programının bir parçası olarak; özellikle bitki yetiştirmesi ve bakımını hastalar tarafından yapılandırılmasının sağlanmasını amaçlayarak tasarlanmıştır. Programın amacı her tesiste değişiklik gösterir. Hastalar bu bahçedeki her bir tesiste veya alanda fiziksel, duygusal, sosyal ve entelektüel ihtiyaçlarını giderirler.

Doğal alanların ve hortikültürel terapisinin birçok araştırmada, stresi ve endişeyi azalttığı, hastaların memnuniyetini arttırdığı ve ağrılarını azalttığı, egzersizlere katılma isteği sağladığı ve yaşam kalitesini arttırdığı gibi faydaları bulunmaktadır. Hortikültürel terapisinde alanın mevsimsel durumu da çok önemlidir. Bahar ve yaz bahçelerine bu tarz programlarda yer vermek alanın terapi sağlayıcı özelliğini arttırır. İlkbaharda çiçeklenen ağaçlar, çalılar, çiçekler ve soğanlı bitkiler uzun kış aylarından sonra insanlarda hoş etkiler oluşturabilir. Çiçekli çalılar ve gün ışığını filtre eden ve yazın gölge sağlayan ağaçlar sıcak yaz aylarının vazgeçilmez elemanlarındandır. Sonbahar aylarında turuncu ve sarı gibi canlı renkleri olan ve dökülen yapraklar bu mevsimin en iyi temsilcileridir. Kış mevsiminde ise herdem yeşil bitkiler, meyveli, ilginç gövde desenleri olan ağaçlar hoş görünümler oluşturur. Bitkilerin büyümesi ve gelişmesi katılımcıların emeklerinin karşılıklarını almalarında son derece önemlidir. Böylece kendilerini yararlı hisedip, bahçeyle uğraşmaktan ve emeğinin karşılığını görmekten zevk alırlar. Hortikültürel terapisi hastaların bahçeyi, bitkileri kullanarak boş zamanlarını geçirmek, mesleki becerilerini geliştirmek ve çevreleriyle ilgilenmelerini sağlamak açısından son derece önemlidir. Ayrıca bahçecilik çalışmaları doğal çevreden hoşlanmalarını, el becerilerini geliştirmelerini ve olumsuz düşüncelerden uzaklaşmalarını sağlar. Bu bahçede bitkiler zehirli toksinler içermeyen, çiçekler ve meyveleri test edilebilir, güzel kokulu ve görsel güzelliğe sahip, ışık oyunları bakımından ilginç olan bitki türlerinden seçilmelidir. Bahçede ağaç dallarının arasından hafif bir rüzgâr geçtiğinde oluşan ve akan sulardan çıkan seslerin sayesinde işitme duyusu ile ilgili deneyimlerin yaşanmasına fırsat sağlanır.

Nispeten genç bir meslek için beklenebileceği gibi, hortikültürel terapisi tanıtımı yapılan çeşitli uygulamalarda geniş bir yelpazeye sahiptir. Son yazılan yazarlar, bahçıvanlık ve pasif bahçe kullanmanın genel popülasyon üzerindeki olumlu etkileri için alternatif terminoloji kullanırken genellikle hortikültürel terapisi daha dar bir şekilde tanımlamıştır. 2007'de Amerikan Hortikültürel Terapisi Derneği (AHTA), terapötik bahçıvanlık, sosyal ve mesleki bahçıvanlık olmak üzere üç model hortikültürel terapisi programını tanımıştır. Bazı hortikültürel terapistleri artık programlarına, özellikle klinik olarak tanımlanmış tedavi hedeflerine odaklanmayan bitki ile ilgili faaliyetlere aktif ve/veya pasif katılımı içeren programlara terapötik bahçecilik olarak adlandırmaktadırlar. Birleşik Krallık'ta kurulan Thrive kuruluşu, çok çeşitli program türlerini tanımlamak için "sosyal ve terapötik bahçecilik" terimlerini, sağlık ve sosyallik amaçları doğrultusunda kullanmıştır.

"Hortikültürel Terapi" kitabı oluşturulmasının temel amacı, geniş bir alan olan hortikültürel terapisi konusunda özellikle Türkçe yazılmış öncül kaynak olarak yerel literatüre kazandırılması ve öğrendiklerimin paylaşılması olmuştur.  Hortikültürel terapisi birçok bilim dalını ve birçok alanı içermektedir. Bu kitap teoriyi ve pratiği birlikte sunan bir birikimin ürünüdür. Hortikültürel terapisi sürecinde aktif bir rolü olan terapist, tedaviyi planlamaktan, seansları geliştirmekten, danışanla etkileşim kurmaktan ve sonuçları kaydetmekten sorumludur. Bu konuların her biriyle ilgili gereken teknikler ve beceriler bu kitapta açıklanmıştır. Ayrıca bu kitaptaki bilgiler terapötik bahçecilik, topluluk geliştirme ve diğer klinik olmayan amaçlar için bahçeciliği bir araç olarak kullananların becerilerini de geliştirmesine yardımcı olacaktır. Bunlar ve diğer topluluk bahçıvanlık programları, hortikültürel terapisi tanımı içinde olmasa da ortak olarak bitki yetiştirmenin insan yararına olmasını savunmaktadır. Bu kitapta açıklanan temel yöntemlerin kullanılması, topluluk bahçecilik programı liderlerinin amaçlarını netleştirmelerine, programlama çabalarına odaklanmalarına ve ölçülebilir sonuçlar üretmelerine yardımcı olacaktır.

"Hortikültürel Terapi" kitabı 8 bölümden oluşmakta olup, bölüm 1'de, doğanın iyileştirici etkisi ve geçmişte bu yanan doğanın terapötik ortamı olarak kullanımı açıklanmıştır. Ayrıca doğa da yapılan farklı terapi müdahalelerin hortikültürel terapi ile farklılıklarının anlaşılması için doğa temelli terapi programları ve tanımları bu bölümde ele alınmıştır. Bölüm 2'de hortikültürel terapisinin tanımı, terminolojisi, hortikültürel terapisti, hortikültürel terapisinin amaçları, faydaları, eğitim ve araştırma konuları açıklanmıştır. Ayrıca bu konu ile ilgili uluslararası kurumlar ve yapılan çalışmalar ve hortikültürel terapi programlarını şekillendiren sistemler, program türleri ve kullanıcıların genel tanıtımı ve terapötik bir ortam olarak bahçıvanlığın önemi üzerindeki düşünceler incelenmiştir. Bölüm 3'te odak noktası terapist-danışan ilişkisi olmuştur ve etkili bir danışan ve terapist ilişkisini sağlamak için bilgiler verilmiştir. Bu bölümde, arketiplerin, anlatıların ve öznel deneyimin terapötik bir ilişkinin gelişimini nasıl etkilediği açıklanmıştır. Bölüm 4'te bir hortikültürel terapisi uygulamasında oturumların bileşenlerini tutarlı ve anlamlı bir program dâhiline entegre etmeye odaklanılmıştır. Ayrıca oturumların süreci, planlama, inceleme ve değerlendirmesi hakkında açıklamalar yapılmıştır. Bölüm 5'te hortikültürel terapisinin üç temel modeli; terapötik, mesleki ve sağlık modellerine dayalı hortikültürel terapisi açıklanmıştır. Her bir modelde odak noktaları ve amaçları, bağlam ve uygulamaları ve programlamaların detayları incelenmiştir. Bölüm 6'de ele alınan belgeleme ve dokümantasyon türlerine ek olarak, belgelemenin ayrıca başka amaçlar için kullanılabileceği konusunda açıklamalar getirmiştir. Bölüm 7'de hortikültürel terapisi program yönetimi tartışılmış ve çok çeşitli ortamlarda programların etkin bir şekilde koordinasyonunu kolaylaştıracak araçlar incelenmiştir. Son olarak Bölüm 8'de hortikültürel terapisi mesleğinin gelişimi için yapılması gerekenler ve mevcut zorluklar ve sınırlandırmalar açıklanmıştır.