Doğal Afetlerde Peyzaj Tasarımın Önemi

Doğal afetler; hayatımızın her anında her devresinde karşılaşabilen olaylar veya olaylar bütünüdür. Bu olayların sonuçları toplumları, coğrafi boyutları, iklimleri ve tüm canlıları olumsuz etkilemektedir. Yeryüzünde birçok afet türü vardır ve hep de var olacaktır. Geçmiş zamanlarda da şimdi de ve gelecekte de etkileri sürdürecektir. Etkilerin boyutları tüm yaşamı olumsuz etkilemektedir. Bu durumu en aza indirgemek için afetlerle yasamayı onların etkilerini azaltmayı bilmek tüm ekosistem için önemlidir. Bu önemi; ilk iş olarak afet tanımını ve çeşitlerini çok iyi bilmekle, öğrenmekle başlar. Önlemler; ülkelerin konumlarına iklimine, jeolojik yapısına ve jeofizik kurallarına göre değişir. Fakat tek değişmeyen şey doğaya saygılı olmak, doğaya uyumlu yerleşim yapmak, doğanın olumsuzluklarını en aza düşürmek tüm insanlığın görevidir. Bu bağlamda peyzaj mimarlarına, şehir planlamacılarına, mimarlara, mühendislere, jeologlara çok büyük görevler düşmektedir.

Doğal Afet ve Peyzaj Tasarımı

Afet; kelime anlamı olarak bulunduğu yere, kişiye, zamana, tarihe, geleceğe zararı dokunan ve dokunabilecek büyük, küçük olaylar veya olaylar dizinidir. Doğal afet ise; İnsanların, hayvanların, bitkilerin kontrolleri dışında gerçekleşen ve büyük küçük zararları uzun vadede etkili olana durumlar sistematiğidir. Dünya genelinin coğrafi yapısı, iklimsel şartları, insanların yerleşimleri, kentleşme ve kırsallaşma, toprak yapısı gibi çeşitli noktalar baz alındığında otuz bir doğal afetin var olduğu gözlenmektedir. Bu doğal afetlerin sadece yirmi sekiz tanesi meterolojik afetler olduğu bilinmektedir. Afetler bıraktığı izlere, etkilere ve zararlara göre; doğal afetler, jeolojik afetler, klimatik afetler, biyolojik afetler, sosyal afetler, teknolojik afetler ayrılmıştır. (Şekil-1)

Jeolojik afetler; deprem, heyelan, kaya düşmesi, volkanik patlamalar, çamur akıntıları, tsunami

Klimatik afetler; sıcak dalgası, soğuk dalgası, kuraklık, dolu, hortum, yıldırım, kasırga, tayfun, sel, tipi, çiğ, aşırı kar yağışları, asit yağmurları, sis, buzlanma, hava kirliliği, orman yangınları

Biyolojik afetler; erozyon, orman yangınları, salgınlar, böcek istilası

Sosyal afetler; yangınlar, savaşlar, terör saldırıları, göçler

Teknolojik afetler; maden kazaları, biyolojik nükleer kazalar, sanayi kazaları, ulaşım kazaları şeklinde içlerinde çeşitlenmektedir.

Şekil.1- Afet Tiplerine Göre Doğal Afetlerin Sınıflandırılması (https://www.emdat.be/classification)

Peyzaj tasarımı; tüm canlıların yaşamını en iyi şekilde sürdürdüğü, doğa ile bütünsel yaklaşımlar sergileyen, kültürel, sosyal, coğrafi, bilimsel, iklimsel verileri baz alınan gerek kentsel gerek kırsal popülasyonu akılcı şekilde bir arada tutan ve sürdürülebilir tasarımların yapıldığı, insana bitkilere ve hayvanlara dost yaklaşımlarda bulunan çalışmalar bütününe peyzaj tasarımı denir.

Doğal Afetlerin Dünya ve Türkiye'deki Yeri

Dünya genelinde 31 doğal afet olduğu bilinmekte ve bunların 28 tanesi meteorolojik afetlerin oluşturmaktadır. Ülkelerde; konumda konuma, coğrafi ve iklimsel çeşitlere göre yaşanılan çeşitleri de farklı olmaktadır. Dünya geneline baktığımızda; çöl kasırgaları, yanardağ patlamaları, orman yangınları, depremler, tsunamiler, kuraklık, hava kirliliği, salgınlar gibi birçok afet tanımı yapılmaktadır. Ülkemizde ise en yoğun görülen felaketler; depremler, seller, toprak kaymaları, orman yangınları, yoğun yağışlar, çığ, fırtınalardır.

Dünya Meteoroloji Örgütüne göre 1980'li yıllarda 700 bin kişi hayatını kaybetti belirlenmiştir. Uluslararası bazında en büyük afet bilanço bilgilendirmelerine sahip Afet Araştırma ve Epidemiyoloji Merkezi tarafından doğal kaynaklı afetlerin birçok olumsuz bilançosu dikkate alınarak sınıflandırma yapılmıştır. 2000-2019 periyodu içinde dünya genelinde 3 bin 254(%44) sel, 2 bin 043 (%28) fırtına, 552(%8) deprem, 432(%6) ekstrem sıcaklık, 376(%5) heyelan, 338(%5) kuraklık olayı meydana geldiği saptanmıştır. Can kayıplarının yoğunluğu, afetin çeşidi yeri, zamanı, oluş süresi ve popülasyonun şekli olmak üzere birçok neden göre 2000-2019 yılları arasında 4 milyar insan afetlerde etkilenmiş ve bunu 1,2 milyondan fazlası hayatını kaybetmiştir. 2020 yılında doğal afetlerden tüm yeryüzü derinden etkilendiği bir yıl olmuştur. Bu nedenle hem coğrafi şekil hem popülasyon büyük oranlarda değişimler geçirmiştir. 2020 yılında yüksek kayıpların olması ani seller ve su taşkınlarıdır.

Türkiye'de de geçmişten günümüze birçok afetler karşılaşmış ve çok acı kayıplar vermiştir (Şekil-2).

Şekil.2-Türkiye'de 1940-2020 Periyodunda Gözlenen Meteorolojik Karakterli Doğa Kaynaklı Afetlerin Yıllık Dağılımları (Kaynak: 2020 Yılı Meteorolojik Afetler Değerlendirmesi- T.C. Çevre, Şehircilik ve İklim değişikliği Bakanlığı Meteoroloji Genel Müdürlüğü)

Tüm dünyada etkisi altına alan COVID 19 salgını hem ekonomiyi sarsmış hem popülasyonu azaltmış hem de sosyo-kültürel düzey sarsılmıştır. Wuhan'da ilk kez tesbit edilen bu salgın Afet içerisinde Afet olarak nitelendirilmektedir.

Doğal Afetlerin Yeryüzündeki Yeri ve Önemi;

Doğal afetler yaşam döngümüz içerisinde hep var ve var olacak. Bu gerçek; geçmiş yüzyıllardan beri süre gelmiş kimi zaman bizi sarsmış, kimi zaman bizi bizden etmiş, kimi zaman çok acı sonuçlar ortaya çıkararak kendini göstermiştir. Ortaya çıkan bu sonuçlar; coğrafyayı, iklimi, yerleşimleri, kaynakları, bio çeşitliliği, ekosistem döngüsünü, popülasyonu, insan yerleşimlerini, yeryüzü şekillerinin değişmesine şekillenmesine büyük oranda etki etmiştir. Bu değişmez bir döngüdür. Fakat bu döngüyü kendi haline bırakmak her yıl katlanarak gelen kayıplara mal olacaktır. Tam da bu konumda bu kayıpları azaltacak; sürdürülebilir çalışmalar, akli fikirleri, doğaya uygunluk hareketler, bilimsel çalışmalar, uzun süreli gözlemler, afet bilgilendirmeler, sosyolojik yapılaşmalar, teknolojik ilerlemeler, bilinçli bilgilendirmeler gibi birçok etiketler ortaya çıkarılmalıdır.

Doğal Afetlerde Peyzaj;

Doğal afetlerin olumsuz etkilerini azaltmada, önlemede peyzaj, peyzaj projelerin, peyzaj tasarımların, peyzaj mimarlığın önemi çok büyüktür. Çünkü peyzaj tamimiyle doğaya, ekosisteme, ekonomiye, kültüre, coğrafyaya, kentselleşmeye, kırsallaşmaya, tarıma, yaşayışa, sosyalleşmeye hitap etmektedir. Peyzaj mimarlığı; Doğal afetlerle mücadelede veya paralel risk azaltmada birçok toplumsal birlikler, bilimsel, mimari, mühendis, planlama ekonomist, sosyoloji ve psikoloji gibi birçok sektöre hitap eden kurum ve kurumsallarla ortak çalışma içerisinde yer almaktadır. Birbiriyle uyumlu, planlı ve bir zincir halkasının bir parçası şeklinde yapılan çalışmalar her zaman içinde bulunduğumuz yer kürenin afet denilen kavramına karşı en iyi önlemlerin almasını sağlamaktadır.

Genel olarak bakıldığında  doğal afetlerin olumsuz sonuçları neticesinde; yerleşimlerin bilinçsiz yapılamsı, doğadan uzak yaşanılması, kanunlar ve hukuki işlemlerin kimi zaman yetersiz kalınması mevzuat gereği dışına çıkılması gibi durumlar göz önüne gelmektedir. Diğer meslekler gibi peyzaj mimarlığı da bilim dalının dağal olma şeklince afetin her aşamasında risk azaltma, iyileştirme ve dayanıklılığı arttırmada tesiri olan bir meslektir.  Yaşam alanlarında afet azaltma ve dayanıklılık çoğaltmaya görev bilen peyzaj planlama ve tasarı aşamaları bütünsel olarak Peyzaj Tabanlı Şehircilik olarak isimlendirilmiştir. (şekil3)

Şekil-3. Afet Risk Azaltma ve dirençlilik sağlamada Peyzaj mimarlığı hizmetleri

Kırsal ve Kentsel Alanlarda Afet Yönetimi; Yeryüzünün gerek coğrafya yapısı gerek iklimsel farklılıklar gerek ülke sınırları, gerek kültürel ve sosyolojik yapı gerekse de ekonomik durumlar insanlarında yaşama boyutunu şekillendirmiştir. Bu şekillenme yaşam alanlarını kırsal alanlar, kentsel alanlar olarak keskin hatlar olarak ikiye ayırmıştır. Bunun paralelinde yine sosyo ekonomik boyutlar baz alındığında bu hatalar kendi içlerinde şekillenmiştir.

Öncelikle toplumsal olarak, milletçe olarak ve insanlık adına önce afet tanımı ve önemini çok iyi bilinmesi gerekmektedir. Doğru bilgi her zaman doğu adımlar attırır ve doğru sonuçlar ortaya çıkartır. Bilinçlenmiş bir ülkeler, milletler; afetlerden en az zarar almaktadır. Bilinçlenmek bilimselliği, coğrafi konumları tanımlama ve teknolojik imkanlar en güzel ağ oluşturmaktadır. Seller, çığ, depremler, tsunami dalgalanmaları, su taşkınları, yangınlar, hortumlar, fırtınalar, toprak kaymalar, volkanik patlamalar, hava kirliliği, kuraklık, kıtlık ..gibi sayısız afetler anacak bilinçlenerek anacak bilgi edinerek ve güçlü iletişim ağları ile çözümlenebilir. Peyzaj tasarımları gerek kentleşmede gerek kırsal da yapılan tasarımlar olsun mutlaka o yerin alt ve üst tabanlarını çok iyi bilmelidir. Peyzaj tasarımları yapılacak yerlerin ilk önce topografik, jeolojijk ve jeofizik yapılarını gözlemlemelidir. (şekil4)

Şekil-4. Afetlerden korunma bilinci

Doğal Afetler de Şehir planlamacısı ve Peyzaj tasarımları ilişkisi; Şehir planlamacısı ve peyzaj tasarımları her zaman uyumlu, paralel ve birbirini tamamlamalıdır. Ortak yapılan bilimsel tasarımlı çalışmalar; çalışma yapılacak alanlara her zaman verimli sonuçlar getirir. Ayrıca  Jeolojik, iklimsel ve coğrafik verilerle yapılan şehir planlama ve peyzaj tasarım berberinde sürdürülebilir yaşam döngüsünü getirir. Birinci sınıf tarım arazilerin üzerine yapılaşmanın olmaması, dere yataklarına yerleşimin olmaması, deprem kuşaklarının yoğun geçtiği noktalara yoğun binalar yapılmaması, deniz kumunun imarda kullanılmaması, kıyılardaki dolgu ve yapılaşmanın sınırsızlığının olmaması, sanayinin yerleşim yerlerine yakın olmaması, dağlık bölgelerde kırsallaşmanın uyumsuz olmaması.... gibi birçok planlama ve tasarım her zaman iyi sonuçlar doğurmaktadır.

Doğal Afetlerde Toplum ve Çevre ilişkisi; Doğal afetler toplumları ve çevreyi olumsuz etkilemektedir. Bu etkilenme yıkımlara, acı kayıplara ve yok olmalara yol açmaktadır. Kimi zaman yetersiz kaldığımız bu afetlerin acı bilançosunu en aza indirmek için bir dizi yapıcı ve sürdürülebilir önlemler alınmalıdır. Öncelikle toplum afetler konusunda derin bilgilendirilmelidir. Basın yayın organları, teknolojik aletlerle ortak iletişim ortamlarından, okullardan, halk eğitim yerlerinde büyük küçük, genç yaşlı demeden toplumun her kesimi her yaş grubu yaşanılan yerde olası olabilecek afet tanımları yapabilmeli,  afetlerin etkileri anlatılmalı, afetleri önlemede neler yapabilmeli konularında bilgilendirmelidir. Bilgilendirme herkesin anlayacağı dilden, ifadeden yapılmalıdır. İlk önce kolayca yapılabilecek önlemler daha sonra toplum olarak yapılabilecek önlemler detaylı iletilmeli, öğretilmelidir. Ülkemizin coğrafi yapısı ve iklimsel özellikleri nedeniyle deprem kuşağında, sel ve taşkınların olduğu sınırlarda, rüzgarlık alanların olduğu, dağlık bölgelerde çığ felaketlerin yaşandığı, orman yangınlarının olduğu...gibi extrem olaylar ülkemizin farklı farklı yerlerinde yıl içerisinde yaşamaktayız. Bu yaşamayı sadece kendimizi düşünerek değil; ekosistemi, çevreyi, diğer canlıları, yeryüzünü düşünerek, bilinçlenerek çözümler sunulmalıdır. Bu çözümler kırsal ve kentsel şehirleri dirençli şehirler haline getirir. Bu şehirler; planlı ve tasarım odaklı, iletişim ağı güçlü, toprağını, iklimini ve konumunu iyi bilen sürdürülebilir peyzaj tasarımlı, acil durum ve toplanma alanları var olan hem kırsal hem kentsel şehirlerdir.

Doğal afetlerde bitkilendirmenin yeri;

‘'Bitki ve ağaçların kökleri, depremin etkilerini azaltmak için sismik dalgaları dağıtır, bu nedenle uzmanlar hasarı en aza indirmek için depreme eğilimli bölgelerdeki binaların yakınına ağaç dikilmesi öneriyor. Bilim insanları ağaçların depremin neden olduğu hasarı hafifletmedeki avantajlarını gösteren çalışmalara işaret ediyor. Hem tarım arazilerinde hem de kentsel alanlarda ağaçların varlığı daha düşük sıcaklık hava temizleme gibi faydalar sağlar. Şimdi uzmanlar, ağaçların bir doğal afet sırasında yaralanmalardan da koruduklarına dikkat çekiyor. Çalışmalar ağaç ve bitki köklerinin sismik dalgaları yeryüzünde dağıtmaya yardımcı olduğunu ve böylece kara üzerindeki kuvvetlerini azalttığını gösteriyor. Fransız fizikçiler de bir sıra ağacın sismik dalgaların hasarından izole edebileceğini gösteren bir çalışma yürütürler. Aynı araştırma ağaçlarının boylarının değiştiği bir ormanda sismik dalgaların geniş bir frekans aralığından daha iyi koruduğunu da gösteriyor. Uzmanlar, gökdelen enerji santrali ve su arıtma tesisleri gibi karmaşık altyapı türleri inşa ederken hayat kurtarılabilecekler doğanında korumasını şiddetle tavsiye ediyor.''[1]

Sonuç olarak; Doğal afetler hep vardı ve hep var olacak. Önemli olan en doğru, en akılcıl, en bilimsel önlemler almak. İlk adım afetlerin tanımlarını iyi bilmek, öğrenmek gerekir. Sonra teknik ve bilimsel yaklaşımlar....

"Doğanın Tehdit Etmediği Ve Doğayı Tehdit Etmeyecek Yapılaşma İçin Peyzaj Mimarlığı''[2]

KAYNAKÇA
[1]Sözcü gazetesi 02-03-2023, ‘ Ağaçlar deprem sırasında hayat kurtarmaya nasıl yardımcı olur''
[2]PEYZAJ PLANLAMA VE TASARIM İLE AFET RİSKİ AZALTMA VE DİRENÇLİLİK ARTIRMA
TMMOB PEYZAJ MİMARLARI ODASI AFET RİSKİ AZALTMA VE DİRENÇLİLİK ARTIRMA ÖN TEKNİK RAPORU
Y. CINDIK¹*, Ö.DEMİREL¹ ‘'TÜRKİYE'DE VAROLMAYA ÇALIŞAN VETIVER GRASS BİTKİSİNE GENEL BAKIŞ'' ¹Karadeniz Teknik Üniversitesi Orman Fakültesi, Peyzaj Mimarlığı Bölümü, Trabzon
R. Ekera,* , A. Aydına ‘'Ormanların heyelan oluşumu üzerindeki etkileri ‘'Düzce Üniversitesi, Orman Fakültesi, Düzce * İletişim yazarı/Corresponding author: remzieker@duzce.edu.tr, Geliş tarihi/Received: 19.09.2013, Kabul tarihi/Accepted: 14.01.2014  SDÜ Orman Fakültesi Dergisi SDU Faculty of Forestry Journal 2014, 15: 84-93 Derleme makale/Review article
S. Yımaz, 15ocak 2022 ‘'2020'de Türkiye ve Dünyada En Sık Görülen Doğal Afetler'' afet yazı dizisi
https://www.afad.gov.tr/heyelanlara-karsi-alinacak-onlemler
https://ansiklopedi.tubitak.gov.tr/ansiklopedi/dogal_afetler