22 Ağustos 2024 Perşembe
"Tasarım, bir şeyin nasıl çalıştığı hakkında düşünmektir, gözlerinizi açık tutarak dolaşmaktır." - Milton Glaser
Günümüzde hızla değişen yaşam koşulları birçok sorunu da beraberinde getirmektedir. Bu sorunlara hızlı ve akılcı çözümler üretmek amacıyla insanoğlu hemen her konuda teknolojiden yardım almaktadır. Bu anlamda teknoloji sorunların çözümü için önemli bir araç haline gelmiştir. Gelişen teknoloji ile birlikte ‘Yapay Zeka' (YZ) da hızla birçok alanda hayatımıza girmiştir.
YZ'nın teknoloji alanındaki sıçrayışı, çevresel kaygıların artması ve ekonominin günden güne değişen dinamikleriyle birlikte, tasarımların gelecekteki istek ve ihtiyaçlarına ‘hızlı' cevap vermesi beklentisiyle birçok meslek disiplininde olduğu gibi peyzaj mimarlığı, mimarlık, şehir planlama ve paralel meslek disiplinlerinde de kendine yer bulmaktadır. Peyzaj mimarlığına yapay zekanın (YZ) katılımcı olduğu teknoloji, meslek profesyonelleri ve araştırmacılar tarafından kullanışlı bulunmasının yanı sıra spekülatif ve eleştirel açıdan da beslenerek, yeni çalışma alanları, yöntem ve araçlarla meslekteki kullanımını her geçen gün daha da yaygınlaştırmaktadır. Teknolojinin hızlı gelişimi, hızlı nüfus artışı, ekonomik ve ekolojik dinamiklerdeki değişimler, diğer profesyonellerle birlikte peyzaj mimarlarını da hızla adapte olmaya ve yenilikçi çözümler üretmeye yönlendirmektedir (Url 1). Peyzaj tasarımlarının en bulanık süreçlerinden olan karar verme aşaması, tasarıma yönelik oldukça zorlayıcı bir süreçtir ve YZ'nın geliştirilen araçların sürece katılımıyla beraber hızlı dönüşler alınmaktadır. Karar verme destek sistemleri üzerinde çalışma fırsatı sunan YZ, mekan ve kaynak bilgilerini birleştirerek çoklu mekansal ölçütleri kullanabilmekte ve bir peyzaj tasarımında en uygun seçeneğin belirlenmesini kolaylaştırabilmektedir. Dolayısıyla, kesin olmayan bilginin yer aldığı, karar vermenin güçleştiği, hız gerektiren tasarım aşamasında, geleneksel meslek pratiklerinden farklı yöntemler yeni bir ihtiyaç konusu olarak karşılık bulmaktadır (Baran ve diğ., 2022; Barın ve diğ., 2023; Anonim, 2021; Uzun, 2020).
John McCarthy, 1950'lerde "Yapay Zeka" terimini ortaya koymasının ardından, ABD'de araştırmacıları -denklemleri ve teoremleri işlemek için- makine öğrenmesini (Machine Learning -ML) araştırmaya yönlendirmiştir [1](Russell, ve Norvig, P, 2009; Altun, 2023). Bu süreçte, 1959 yılında Atatürk Üniversitesi'nin halk konferansları dizisinde Ord. Prof. Dr. Cahit Arf'ın ‘Makine Düşünüebilir mi ve Nasıl Düşünebilir?' konulu bir konferans vermiştir. Böylelikle YZ ile ilgili çalışmaların bu yıllarda ülkemizde de başladığı görülmektedir (Url 2).
YZ kavramı, insan zekasını taklit ederek kendisine verilen ya da çevreden topladığı bilgiler ile kendini kademeli olarak eğiten ve öğrendiği bilgiler ışığında çıktı üreten sistemler olarak ortaya çıkmıştır[2]. YZ, temelde Yapay Dar (Zayıf/Sınırlı) Zeka (ANI) ve Yapay Genel (Güçlü/Süper) Zeka (AGI) olarak kategorize edilirken; peyzaj mimarlığı çalışma alanı, makine öğrenimi, bilgi tabanlı sistemler, doğal dil işleme, optimizasyon, robot bilimi ve bilgisayarlı görmeyi içeren ANI'dan yararlanmaktadır (Şekil 1) (Cantrell ve Holtzman, 2016).
Peyzaj tasarımınında YZ konusunun derinleşmesi ile birlikte global ve yerel üniversiteler, topluluklar, araştırmacılar ve meslek profesyonelleri yakın tarihte konuyu tartışmaya başlamışlardır. Bunların en güncel ve önemlileri arasında; ASLA Ekim, 2023 Peyzaj Mimarlığı Konferansı'nda "YZ'yı İşe Almak: Peyzaj Mimarlığında Pratik Uygulamalar" sunumuyla konu detaylı olarak ele alınmış, çalışma alanları ve mesleğe gelecekteki katkısı üzerinde tartışılmıştır (Url 3). YZ'nın peyzaj mimarlığı alanında nasıl pratik uygulamalara dönüştürülebileceği konusunda önemli bir kaynak niteliği taşımaktadır.
Pemder Ocak, 2024 YZ Toplantısı'nda, peyzaj mimarlığı mesleğinin gelecekteki yapay zeka birlikteliğine yönelik olarak; özellikle yüksek lisans ve doktora eğitimlerinin düzenlenmesi, Peyzaj Mimarlığı Bölüm Başkanları Konseyi (PEMKON) koordinasyonunda bölümler arası koordinasyonun sağlanması, veri madenciliği altyapısının oluşturulması ve meslekler arası etkileşimi artıracak etkinliklerin gerçekleştirilmesi gibi önemli kararlar alınmıştır (Url 4).
Avrupa Parlamentosu Mart, 2024 YZ Toplantısı'nda, YZ'nın yaratabileceği insan hakları ihlallerinin önüne geçmek için dünyada YZ kullanımına ilişkin yasal düzenlemeler getiren ‘Avrupa YZ Yasası'nı' yenilik yapma isteği ile koruma isteği arasındaki çok hassas dengeyi bulmayı başardıklarını vurgulamıştır. Yasa ile Avrupa artık güvenilir YZ konusunda küresel standart belirleyicisi konumuna yükselmiştir. YZ araçlarını kapsayan kurallar, yasanın resmileşmesinden bir yıl sonra yürürlüğe girecek, şirketlerin ise hükümlerin çoğuna iki yıl içinde uyması beklenecektir (Url 5).
YZ- Peyzaj Mimarlığı (AI-LA) Kesişiminde Güncel Durum
YZ teknolojilerinin peyzaj mimarlığı alanına katılımıyla planlama, tasarım, üretim ve sunum süreçleri art arda dönüşerek yeni kavramlar ve anlamlar kazandırmaya başlamıştır. Konu sektörde ilgi uyandırmakla birlikte aynı zamanda tartışma ortamı yaratmıştır. Bu süreçlerin hızla ilerleyeceği de aşikardır. Tasarım süreçlerinde YZ'nın ideal olarak hangi aşamada kullanılabilirliği konusunda tartışmalar bulunmaktadır. Tasarım süreçlerinin ilk aşamalarında YZ, uygulamayı bilimsel ve etkin bir şekilde yürütmek ve hedefe ulaştırmak amacıyla gerçek topografyayı, iklimi, sıcaklığı, bitkisel tasarımı ve yapısal malzeme türlerini veriler aracılığıyla hesaplamak için kullanılabilmektedir (Cantrell ve Michaels, 2010).
Tasarımcının geçmiş deneyimlerini, duyarlılıklarını özgün ve özgür bir şekilde yansıttığı konsept aşamasında (Aslan, 2024) kullanımında YZ'nın görsel ilham konusunda insanın yaratıcılığını etkileyeceği konusunda endişeler bulunmaktadır (Figoli ve diğ., 2022).
Proje tasarım aşamalarında tekrarlanan görevleri otomatikleştiren YZ, tasarımcıyı, projenin kalitesinin arttırılması hedefine ulaştırmaktadır (Cao, 2022). Çünkü tasarım proje süreçlerinin sonraki aşamalarında yapay zekânın daha teknik gereksinimlere (3d render, render düzenleme vs) çözüm getirdiği görülmektedir (Aslan, 2024). Sunduğu hız ve üretkenlikle, zamanı yönetmek kolaylaşmaktadır (Şekil 2, Şekil 3) (Olgun, 2014; Url 10).
Buradan kazanılan zaman, anlamlı tasarım görevlerine geri aktarılabilir, kaynakların daha iyi kullanılmasına, müşteriler ve kullanıcılar için daha gelişmiş sonuçlara erişmek için olanak tanımaktadır. Ancak beklenen nihai ürünlere ulaşabilmek için, kısıtlamaların, hedeflerin, girdilerin ve çıktıların insan muhakemesi ile yönlendirilmesi ve değerlendirilmesi gerekmektedir. Tasarım bir kararlar bütünüdür ve son şekillendiren peyzaj mimarları ve tasarımcılar olmaktadır.
Peyzaj tasarımında YZ uygulamaları kapsamında yaygınlaşarak kullanılan araçların başında, ChatGPT, Claude, Google Bard, Llama, Midjourney, Dall-E, Stabil Difüzyon, Adobe Firefly, Runway Gen-2, Leiapix, CSM, Depth Map, Veras, PromeAI ve Autodesk Fusion 360, LumaAI, Pix2Pix gelmektedir (Url 7; Url 8; Url 9).
- Metin Oluşturucular
ChatGPT ve Google Bard metin oluşturuculardır. ChatGPT, tasarım fikirleri geliştirirken, tasarım boyutları hakkında öneriler getirebilmektedir. Maliyet tahminlerinde bulunabilir ve ilgili coğrafyaya ait bitki listesi oluşturma desteği alınabilmektedir (Url 1). Proje çevirileri, yazınsal kısıma dair çalışma süreçlerinde katılımı verilerin kontrollerine muhtaç olmakla beraber başarılı olabilmektedir. Ancak, derinliği olmayan, ihtiyaçtan fazla, doğruluğu teyit edilemeyen bilgi, önyargılı cevaplar, yanlış tarihli bilgilere ulaşma ve internete erişememe gibi sınırları bulunmaktadır. Optimum kullanımı için, isterlerin açık ve net bir dille belirtilmesi, verilerin doğruluğunun teyit edilmesi ve sağduyulu bir yaklaşımla aracın kullanılması önem taşımaktadır.
- Görüntü Oluşturucular
Midjourney, DALL-E, Stable Diffusion ve Photoshop gibi çeşitli görüntü oluşturucu araçlar öne çıkmaktadır. MidJourney, yazılıma girilen metne dayalı olarak görsel üretmektedir. Tasarım fikri üretimi, bitki kombinasyon çalışmaları, kesintisiz desenler veya dokular ve HDRI arka planları için kullanımına ilişkin pratik örnekler sunabilmektedir. Görsel birleştirmelere ve harmanlamalara da olanak tanıyan bir YZ aracı olarak bilinmektedir (Url 10).
Stable Diffusion XL, metinden görüntüler oluşturan açık kaynaklı bir YZ platformudur. Özelleştirilebilen bu araç, hipergerçek görüntüler oluşturmak için kullanım alanları sunmaktadır. DALL E ise, metin açıklamalarından görseller oluşturulmasına ve düzenlenmesine olanak tanıyan bir diğer YZ aracı olarak öne çıkmaktadır.
Peyzaj mimarisindeki görüntü oluşturucuların, mekansal farkındalık eksikliği, saha spesifikliğindeki veri kısıtlamaları, potansiyel halüsinasyonlara yol açan değişken doğruluk, dilsel ve anlamsal kısıtlamalar nedeniyle kullanıcı ve modeli anlamadaki zorluklar, oluşturulan çıktılarda monotonluk ve mevcut kıtlık gibi sınırlamaları vardır. Peyzaj mimarlığı için "birkaç çekim" yeteneği, ancak bu manzara hızlı bir şekilde gelişebilir (Url 4).
‘Üretken Tasarım Süreci'
Üretken Tasarım, insan ve bilgisayarlar arasında daha entegre bir iş akışına olanak tanımaktadır. Bu iş akışı süreci oluşturma, analiz etme, sıralama, süreç ve en sonunda favori bir tasarıma karar verilmesi ve bütünleştirilmesi şeklinde aşamalarla ele alınmayı içermektedir (Url 6). İyi işleyen ve etik ilkelerin doğru yerden ortaya konulması ile birlikte YZ'nın insandan komut alarak, tasarım sürecine bir aktör olarak katılımıyla tasarım aşamalarında tekrarlanan görevleri otomatikleştirebilmektedir. Bunun sağlayabileceği üretkenlikle, zaman yönetimi ve tasarım içeriğinin rafineştirilmesine yönelik alan sunmaktadır. Ancak bu entegrasyon sürekli öğrenmeyi, uyarlanabilirliği ve etik hususlara ve olası zorluklara karşı özenli bir yaklaşım geliştirilmesini gerekli kılmaktadır (Cao, 2022).
YZ'nın mevcut tasarım ve planlama süreçlerine entegrasyonu...Nerede ve Nasıl?
YZ teknolojisi giderek daha fazla peyzaj mimarlığı araştırmalarına konu edilmesine rağmen, YZ'nın peyzaj tasarımının belirsizlik ve karmaşıklık sorunlarını çözme yeteneği hala insanların ön gereksinimlerini karşılamamaktadır. Peyzaj mimarlarının becerilerini ve uzmanlığını tamamlayacak en iyi araçlara sahip olduğundan emin olmak için en son gelişmeleri takip etmek büyük önem taşımaktadır (Zheng ve Vega, 2019). Doğru araçlar kullanıldığında, tasarımcılar daha çok yaratıcı karar alma ve kavram geliştirme üzerine düşünebilmektedir (Fernberg ve Chamberlain, 2023; Fernberg ve diğ., 2021; Stupariu ve diğ., 2022).
‘Gelişmiş tasarım yaklaşımları sunmak için YZ'nın daima insan eline ihtiyacı vardır.'
Öncelikle YZ'nın tasarım yaklaşımları sunabilmesi için YZ ile paylaşılan anahtar kelimelerin tasarımcının, deneyim, duygu, farkındalık ve beklentisini yansıttığını bu nedenle ilk süreçten itibaren insan eline ihtiyaç olduğu çok net olarak söylenebilir. Ayrıca,YZ uygulamalarının insanın yaratıcığı olmadan eksik kalacağı, peyzaj tasarımlarında ve planlamalarında ancak bir katılımcı olarak görev alabilecekleri, YZ programlarının kendisine sorulduğu bir araştırmada hem ChatCPT hem de Bard tarafından da ayrıca doğrulanmıştır (Kızılarslan, 2023).
Ancak, gelecek günlerde, sınırsız fikir ve görsel düzenlemesi için YZ'ya yetki verilmesinin, rekabetçi pazarda bir gereklilik haline gelmesi düşünülmektedir (Url 11).. YZ'yı oyun dışında bırakmak yerine pazarla beraber gelişen bir araç olarak kabul eden bu karşılıklı ilişki ile peyzaj tasarımı alanında gerçekleştirilecek çalışmaların daha ileri seviyeye taşınmasına olanak sağlayabilecektir (Zhang, ve Bows, 2019).
Sonuç olarak; tartışmalara, adil sonuç karmaşasına, etik çerçeve boşluklarına, literatür yetersizliklerine rağmen, peyzaj mimarlığı, tasarım ve planlamada YZ'nın yönlendirdiği teknolojiye pratik, spekülatif ve eleştirel açıdan katılım hızla artmaya devam edecektir. Araştırmacılar, profesyoneller, eğitimciler ve kuruluşlar bu entegrasyonu geliştirmede gereken desteği göstererek, YZ'nın Peyzaj Mimarlığı mesleği adına üreteceği fayda konusunda yaşanan teknolojik dönüm noktasının gerisinde kalmaması peyzaj tasarımının geleceği açısından büyük öneme sahiptir. Gelecek yıllarda, katılımcı bir aktör olarak doğru seçilmiş, sınırları tanımlanmış, etik hususları geliştirilmiş YZ araçları, peyzaj mimarlarının, projelendirmede sarf ettikleri çizim yükünü paylaşmakla kalmayıp, tasarımları daha gelişmiş bir noktaya taşımaları konusunda gereken zamanı ve alanı açacaklardır. Peyzaj mimarlarının yetenekleri ve tasarım pratiklerinin baştan sona evrim geçireceği bir döneme tanıklık edileceği bu yakın gelecekte, kod yazmanın ve programlama yapmanın da ötesinde inovatif gelişmelerin tartışmalarının başlayacağı düşünülmektedir.
KAYNAKÇA
Altun, M. S. (2023). Yapay Zekâ Kullanılarak Ormanya Doğal Yaşam Parkındaki Ağaç Formasyonunun Tanımlanması. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
Aslan F., 2024. Öznemekânların Arakesitiyle Kurgulanan Bir Temsil Anlatısı: Tasarımın Yaratıcı Süreçlerinde Yapay Zekâ. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
Baran Ergül D., Varol Malkoçoğlu A., Acun Özgünler S., (2022). Mimari Tasarım Karar Verme Süreçlerinde Yapay Zekâ Tabanlı Bulanık Mantık Sistemerinin Değerlendirilmesi. Mimarlık Bilimleri ve Uygulamaları Dergisi, MBUD, 7 (2), 878-899.
Barın Ekin S. ve Benli Yıldız N. (2023). Yapay Zekâ Uygulamalarının Mimari Tasarım Sürecine Faydasının Örnekler Üzerinden İncelenmesi. Mimarlık, Planlama ve Tasarımda Öncü ve Çağdaş Çalışmalar, Duvar Yayınları, İzmir. ISBN: 978-625-6945-84-5.
Cantrell, B. ve Holtzman, J. (2016). Responsive landscapes: strategies for responsive technologies in landscape architecture. Routledge, New York.
Cantrell, B. ve Michaels, W., (2010). Digital drawing for landscape architecture. Contemporary techniques and tools for digital representation in site design. John Wiley & Sons, Inc., Hoboken, New Jersey. ISBN 978-0-470-40397-6.
Cao Y. (2022). Application Research and Case Analysis of Landscape Design in Artificial Intelligence Platform," Scientific Programming, vol. 2022, Article ID 7122276, 10 pages, 2022.
Fernberg, P. ve Chamberlain B., (2023). Artificial Intelligence in Landscape Architecture: A Literature, Landscape Journal, 42(1)13-35.
Fernberg, P., Sturla, P., Chamberlain B., (2021). ‘Pursuing an AI Ontology for Landscape Architecture', Journal of Digital Landscape Architecture 6.
Figoli, F. A., Mattioli, F. ve Rampino, L., (2022). Artificial intelligence in the design process. Franco Angeli, Milan, IT.
Kızılaslan S., (2023). Yapay Zekâya Göre Peyzaj Mimarlığı Nedir? What Is Landscape Architecture According To Artificial Intelligence?, Socrates 8th Internatıonal Health, Engineering And Applied Sciences Congress 28-30 Eylül, Dicle Üniversitesi, Diyarbakır, Türkiye.
Olgun, R., (2014). Peyzaj Mimarlığında Bilgisayar Destekli Tasarım ve Tasarım Aşamaları. Niğde Üniversitesi Mühendislik Bilimleri Dergisi, Cilt 3, Sayı 1, 48-59.
Russell, S. J., ve Norvig, P. (2009). Artificial Intelligence: A Modern Approach, 3rd edition. Pearson. https://doi.org/10.1017/S0269888900007724
Stupariu M. , Cushman S.A., Oianu A.I., Patru-Stupariu I., Furst, C. (2022). Machine Learning in Landscape Ecological Analysis: A Review of Recent Approaches. Landsc Ecol 37:1227-1250.
Ulusal Yapay Zeka Stratejisi, 2021-2025. T.C. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, T.C. Cumhurbaşkanlığı Dijital Dönüşüm Ofisi, Dijital Yayın, Ağustos 2021, Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Dijital Dönüşüm Ofisi - Ulusal Yapay Zekâ Stratejisi 2021-2025 (cbddo.gov.tr)
Uzun, C. (2020). Yapay Zeka Ve Mimarlık Etkileşimi Üzerine Bir Çalışma: Üretken Çekişmeli Ağ Algoritması ile Otonom Mimari Plan Üretimi ve Değerlendirmesi, İTÜ, Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi.
Zhang, Z. ve Bows B., (2019). The Future of Artificial Intelligence (AI) and Machine Learning (ML) in Landscape Design: A Case Study in Coastal Virginia, USA', Journal of Digital Landscape Architecture, 4.
Zheng, Q. ve Vega K., (2019). Landscape-freestyle: Restyling Site Plans for Landscape Architecture with Machine Learning. IUI'19 Companion, March 17-20, Marina del Rey, CA, USA.
URL 1. http://www.mimarlikdergisi.com/index.cfm?sayfa=mimarlik&DergiSayi=444&RecID=5851
URL 2. https://yapidergisi.com/yapay-zeka-ve-mimarlik/
URL 3. Putting AI to Work: Practical Applications of AI in Landscape Architecture ASLA Conference on Landscape Architecture , https://thefield.asla.org/2024/01/09/putting-ai-to-work-practical-applications-of-ai-in-landscape-architecture/
URL 4. Pemder Yapay Zeka Toplantısı, Ocak, 2024, http://pemder.org.tr/pemder-yapay-zeka-toplantisi-sonuclari/
URL 5. https://www.ntv.com.tr/teknoloji/avrupa-parlamentosu-tarihi-yapay-zekayasasini-kabul-etti,px9 ICnqV1UKpDwwAGuQxzw
URL 6. https://urbandesignlab.in/the-use-of-ai-in-landscape-urbanism/
URL 7. https://www.swagroup.com/stories/how-are-landscape-architects-thinking-about-the-future-of-ai/
URL 8. https://blog.enscape3d.com/ai-tools-for-architects
URL 7. https://www.esri.com/en-us/arcgis/products/arcgis-urban/overview
URL 9. https://dacistanbul.com/dac-edito/mimarlikta-yeni-yapay-zeka-teknolojisi-midjourney/
URL 10. https://www.arkitera.com/haber/mimarin-yerini-yapay-zeka-mi-alacak/
URL 11. https://conceptsandprojects.com/category/ai/
[2] 1955 yılında J. McCarthy ve arkadaşları tarafından Rockefeller Vakfı'na "Dartmouth Yapay Zekâ Yaz Araştırma
Projesi teklifi " ismi ile verilmiştir. "A Proposal for the Dartmouth Summer Research Project on Artificial Intelligence"Metnin orijinali on yedi sayfa metinden oluşmaktadır. Kopya nüshaları Stanford Üniversitesi ve Dartmouth Koleji'nin arşivinde bulunmaktadır.
