Kurakçıl Peyzajın Gözdesi Yeşil Çalı Bitkisi: Ephedra Sp.

Kurakçıl Peyzaj, giderek artan su kısıtına karşı hem estetik hem de konforlu yaşam için bir gerekliliktir. Günümüzde şehirlerde sağlıklı ve kaliteli bir gelecek için mutlaka uyulması gereken uygulamadır. Bu tür uygulamaların şehir parklarında uygulanması yanında ev bahçelerinde de uygulanabilen bir yapıya dönüşmesi gerekmektedir. Çünkü su kısıtlı bir kaynaktır ve her zaman yaşamın temelini oluşturur. Kurakçıl peyzaj ilkeleriyle tasarlanmış bir bahçede, diğer geleneksel bahçelere göre yıllık %40 oranında su tasarrufu sağlanabilmektedir. Su ihtiyacı az olan, su olmadan da hayatiyetini devam ettiren bitkiler vardır. Bunlar havadaki nemden beslenmekte ve sulama olmadan da yeşil kalabilmektedir. Bunların içinde en önemlilerinin başında Epedra türleri gelmektedir. 

Ephedra cinsi bitkiler Ephedraceae familyasının tek temsilcisidir ve Türkçede "deniz üzümü" olarak adlandırılmışlardır. Bu türlerin hepsine verilen genel bir addır ve Türkiye'de 3 farklı türü bulunmaktadır.

Bu cins al­tında, Kuzey ve Güney Yarıkürenin tropikal ve subtropikal bölgeleri­nin kurak alanlarında yetişen 42 kadar türünün varlığı bilin­mektedir. Deniz üzümleri kurak ve tuzlu yerlerde yetişen çalı formasyonunda bitkilerdir. Türkiye'de doğal alanlarda üç türü bulunmaktadır. Ephedra sp. cinsi bitkiler sık dallı, dioik çalılar olup, dalları dik ve sarkık olabilir. Yapraklar her nodusta karşılıklı, tabandan itibaren birleşerek gövdeyi bir kın gibi sa­ran 2 pul şeklindedir. Çiçekler küçük durumlar halinde ve her nodusta karşılıklı 2 tane bulunur.

Türkiye'deki Ephedra sp. türleri

Ephedra türü bitkiler, karpel ve braktelerin etlenmesi sonucu üzümsü meyveye benzer bir oluşum nedeniyle "Deniz Üzümü" olarak adlandırılmıştır. Türkiye'de üç doğal deniz üzümü türü bulunur. Bunlar; Ephedra major L., Ephedra distachya L. ve Ephedra fragilis Desf. (Ephedra campylopoda C.A.Mayer)'dir (Tablo 1). Gövde yapılarına göre de bu bitkiler iki kısma ayrılır: 

1. Gövdesi sürünücü, dallar zayıf bükük, tırmanıcı olan türleri: Ephedra fragilis Desf. 

2. Gövdesi dik, dalları sağlam, düz tırmanıcı olmayan türleri ise Ephedra major L. ve Ephedra distachya L.'dir.

Tablo 1. Türkiye'de bulunan doğal Ephedra sp. türleri ve bazı bitkisel özellikleri (Tanker ve Altun, 1997). 

Şekil 1. Konya'da doğal alanlarda bulunan Ephedra sp.'lar (Orijinal)

Ephedra fragilis (Ephedra compylopoda):

Bu türün doğal yayılış alanları Doğu Akdeniz sahilinden başlar ve Dalmaçya, Makedonya, Yunanistan bölgelerine kadar uzanır. Türkiye'de İstanbul, İzmir, Denizli, Kayseri, Konya, Kahramanmaraş gibi birçok il sınırları içinde de bulunmaktadır. Bu tür bitkilere Batı ve Güney Anadolu'da daha sık rastlanır. Genellikle kayalık alanlarda, makilikler içinde ve toprak duvar üstlerinde bulunur.

Bu türden bitkiler farklı dış görünüşlere sahiptir. Bazen yerde sürünen çalı, bazende ağaca tırmanan sarmaşık görünümünde bulunur. Bitkinin kökü sağlamdır kolayca kopmaz ancak genç sürgünleri gevrektir, kolayca kopar. İki alt türünden subsp. faragilis çalımsı dik, subsp. campylopoda sürünücü veya sarılıcı yapıya sahiptir.

Şekil 2. Ephedra fragilis (Ephedra compylopoda)'nın sürünücü gövde yapısı (www.architecturalplants.com)

Ephedra distachya:

Bu tür bitkilerin yayılış alanları Akdeniz kuşağıdır. Çoğunlukla İspanya ve Fransa'nın batı kıyıları, Avrupa'nın güney bölgeleri, Sicilya, Adriyatik kıyılarında bulunur. Ülkemizde Trakya'nın kıyı sahilleri, Artvin, Kars ve Ağrı dolaylarında doğal olarak yetişir. 

Genel bitkisel özellikleri: çoğunlukla bodur, pek az olarak 1 m kadar boylanan, sık dallı, dik yükselen bir çalıdır ve dalları yeşil-mavi renklidir. Mayıs-Haziran aylarında çiçek açar. Meyvelerinin rengi kırmızıdır. 

Şekil 3. Ephedra distachya bikisinin gövdesi (Foto: A. Moro, luring.altervista.com) 

Ephedra majör:

Bu türün dünyada geniş bir yayılış alanı vardır. Batı Kanarya adalarından, Akdeniz çevresine, Afganistan'dan, Himalayalara kadar yayılış göstermektedir. Kurak bölgelerde step taşlı ve kireçli alanlarda daha sık görülmektedir. Türkiye'de hemen hemen her yerde görülür.

Genel bitkisel özellikleri, 1-2 metre kadar dik boylu, sık ve kalın dallı bir çalı görünümündedir. Dalları yeşil renkli olup, genç sürgünleri koyu, genellikle de her dem yeşildir. Meyvesi kırmızı, nadiren sarı renkli, yuvarlak üzümsüdür.

Şekil 4. Ephedra major'un gövde çiçek ve meyve yapısı (Foto: J.Tucker, visitsfbg.org )

Bu türlerin tamamı kurakçıl peyzajda kullanılmakla birlikte Ephedra major'un peyzaj potansiyeli süs, estetik ve çit bitkisi olarak karayolu kenarları ve orta refüj bitkilendirilmesi, maden alanlarının yeniden ağaçlandırılması, kaya bahçesinde özellikle estetik yaprak, meyve ve gövde güzellikleri sebebi ile kullanılabileceği düşünülmektedir.

Sonuç: 

Ülkemizde üç türü bulunan Ephedra sp.'nın kurak peyzajda (Xeriscape) kullanılması iklim değişikliği ve buna bağlı su kıtlığında daha da önemli olacaktır. Diğer taraftan Ephedra bünyesinde bulundurduğu bileşikler sebebi ile eczacılık alanında da kullanılmaktadır. Gerek şehirlerimizin doğal bir yapıya kavuşması gerekse estetik görünüme sahip olması, o bölgenin doğal yapısında bulunan bitkilerle sağlanmalıdır. Bu hem kaynak israfını önler hem de bölgenin doğal yapısının gelişimine katkı sağlar. Kaldı ki bu ve benzer  bitkilerin varlığı ve değerlendirilmesi iklim değişikliklerine dirençlilik bakımından da faydalıdır. 

Kaynaklar 
Aksoy, N. 2014. Ephedraceae (Edit. Akkemik, Ü.). Türkiye'nin Doğal-Ekzotik Ağaç ve Çalıları I. Orman Genel Müd. Yayınları, 147-151. Ankara 
Baytop, A., Argöksel, H., 1972. Trakya Ephedra cinsi. İstanbul Ün. Eczacılık Fak. Mecmuası, 6.55. İstanbul
Baytop, T. 1994. Türkçe bitki adları sözlüğü. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Kurumu. Türk Dil Kurumu yayın no: 578.
Bozkurt, SG., 2021. Sivas'ta doğal olarak yetişen bazı odunsu ve çalı türlerinin peyzaj mimarlığında kullanım olanaklarının belirlenmesi. Eurasian J. of Forest Science, 9(3):79-91
Polat,R., 2020. Balıkesir florasının peyzaj açısından değerlendirilme olanakları. Türk Doğa ve Fen Dergisi;9(2):134-145 
Sadabadi, RF., Zeynalov, Y., Rezaeieh, KAP., Molaei, P.,2016. Ağrı Dağı florasının kurakçıl peyzajda (Xeriscape) kullanılan bitkiler.VI. Süs bitkileri kongresi, Tam Metin Bildiriler Kitabı, 185-189 
Tan, M., Koç, A., Zengin, H., Çomaklı, B., 2008. Türkiye'nin çayır ve mera Bitkileri (Edit. Serin,Y.). Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Yayını.3. Ankara 
Tanker, N., Altun, ML., 1997. Türkiye'de yetişen Ephedra türleri üzerinde farmasötik botanik yönünden araştırmalar. Ankara Eczacılık Fak. Dergisi, 26(1):1-12