Hortikültürel Terapi ile bahçeciliğin farkı nedir?
Hortikültürel Terapi "hizmet veren danışanlar, terapi hedefleri ve tedavi faaliyetleri" vardır. Hortikültürel terapi, tanımlanmış danışan gruplarına (belirlenmiş terapötik veya rehabilitasyon ihtiyaçları olanlar), hedefe yönelik (standart tedavi prosedürlerine dayanan) ve tedavi faaliyetleri olarak bitki yetiştirmeyi kullanan bir uygulama olarak tanımlanmıştır. Yazarlar, hortikültürel terapini diğer bahçe etkileşimi türlerinden ayırmak için her üç bileşenin olmasının önemini belirtmişlerdir.
Hortikültürel terapi ile mesleki terapi, konuşma terapi, terapötik rekreasyon, sanat terapi, müzik terapi, ruh sağlığı danışmanlığı, özel eğitim ve mesleki rehabilitasyon gibi diğer ilgili disiplinler ile ortak özellikleri olmasına rağmen hortikültürel terapinin önemli yönü, insanların ilgilenmelerine muhtaç olan bitkilerin olmasıdır.
Nispeten genç bir meslekten beklenebileceği gibi, hortikültürel terapi tanıtımı yapılan çeşitli uygulamalarda geniş bir yelpazeye sahiptir. Son yazılan yazılar, bahçıvanlık ve pasif bahçe kullanmanın genel popülasyon üzerindeki olumlu etkileri için alternatif terminoloji kullanırken genellikle hortikültürel terapi daha dar bir şekilde tanımlamıştır. 2007'de Amerikan Hortikültürel Terapi Derneği (AHTA), terapötik bahçıvanlık, sosyal ve mesleki bahçıvanlık olmak üzere üç model hortikültürel terapi programını tanımıştır. Bazı hortikültürel terapistleri artık programlarına, özellikle klinik olarak tanımlanmış tedavi hedeflerine odaklanmayan bitki ile ilgili faaliyetlere aktif ve/veya pasif katılımı içeren programlara terapötik bahçecilik olarak adlandırmaktadırlar.
Hortikültürel Terapi neden önemlidir ve faydaları nelerdir?
Doğal alanların ve hortikültürel terapinin birçok araştırmada, stresi ve endişeyi azalttığı, hastaların memnuniyetini arttırdığı ve ağrılarını azalttığı, egzersizlere katılma isteği sağladığı ve yaşam kalitesini artırdığı gibi faydaları bulunmaktadır
Hortikültürel terapinde alanın mevsimsel durumu da çok önemlidir. Bahar ve yaz bahçelerine bu tarz programlarda yer vermek alanın terapi sağlayıcı özelliğini arttırır. İlkbaharda çiçeklenen ağaçlar, çalılar, çiçekler ve soğanlı bitkiler uzun kış aylarından sonra insanlarda hoş etkiler oluşturabilir. Çiçekli çalılar ve gün ışığını filtre eden ve yazın gölge sağlayan ağaçlar sıcak yaz aylarının vazgeçilmez elemanlarındandır. Sonbahar aylarında turuncu ve sarı gibi canlı renkleri olan ve dökülen yapraklar bu mevsimin en iyi temsilcileridir.
Kış mevsiminde ise herdem yeşil bitkiler, meyveli, farklı gövde desenleri olan ağaçlar hoş görünümler oluşturur. Bitkilerin büyümesi ve gelişmesi katılımcıların emeklerinin karşılıklarını Bahçe/Hortikültürel Terapi almalarında son derece önemlidir. Böylece kendilerini yararlı hissedip, bahçeyle uğraşmaktan ve emeğinin karşılığını görmekten zevk alırlar.
Hortikültürel terapi hastaların bahçeyi, bitkileri kullanarak boş zamanlarını geçirmek, mesleki becerilerini geliştirmek ve çevreleriyle ilgilenmelerini sağlamak açısından son derece önemlidir. Ayrıca bahçecilik çalışmaları doğal çevreden hoşlanmalarını, el becerilerini geliştirmelerini ve olumsuz düşüncelerden uzaklaşmalarını sağlar.
Hangi gruplar için uygulanıyor?
Hortikültürel terapi, her yaştan bireyle, zihinsel engelli kişilere ve çeşitli eğitim ve sağlık ortamlarında uygulanmaya başlamıştır. Bu yöntem çeşitli kurumsal ve topluluk temelli ortamlarda gerçekleştirilir ve programlar, insanların karşılaştıkları hemen hemen her türlü durumu ele almak için tasarlanabilir. Hortikültürel terapini diğer benzer disiplinlerden ayıran ayırt edici özelliği, bitkilerle etkileşimidir. Bu etkileşim, ev bitkilerinin iç mekânlarda küçük ölçekte yetiştirilmesinden çiftliklere ve sera üretimine kadar bitki yetiştirmesinin tüm yönlerini içerir. Ayrıca, ürününün hasat edilmesini ve kullanılmasını da kapsayabilir. Örneğin, ürünlerin kurutulması ve muhafaza edilmesi, yemeklerin pişirilmesi, düzenlenmesi, çiçekler, bazı eşyaların yapması veya korunmuş malzemelerin kullanması gibi aktiviteleri de içerebilir.
Türkiye'de Hortikültürel terapi hangi noktada?
Yaptığım araştırmalarla ülkemizde açık alanların iyileştirici özelliği dikkate alınmadan tasarlandığını ifade edebilirim. Yıllar içinde yaptığım çalışmalar aracılığıyla hastane binalarındaki mevcut balkonlar ve terasların kullanılmadığı, hastane etrafındaki alanların işlevsiz kaldığını ve daha çok arabalara ev sahipliği yaptığını, eğitim merkezlerinin ve okul bahçelerinin doğru tasarlanmadığı, sağlık ve rehabilitasyon merkezîlerinin bahçelerinin yalnızca estetik kaygılar taşıdığı ve bu alanlarda ağırlıklı olarak hasta yakınlarının oturma birimlerini kullandıkları; huzur ve yaşlı evlerindeki yeşil alanların erişilebilir olmadığı vb. sorunlarını tespit ettim.
Türkiye'de Hortükültür Terapi özellikle uygulama anlamında henüz ciddi bir çalışma yapılmamıştır. Bununla birlikte bugün ülkemizde birçok özel eğitim ve rehabilitasyon merkezleri bulunmakta, ancak bu alanların çoğunda açık alan terapi programlarına ve ünitelerine yer verilmemektedir. Türkiye'de iyileştirme bahçelerine gereksinim duyan kişilerin ve ailelerin sayısı net olarak bilinmemekle birlikte çocukların kendi yaşıtlarıyla iletişim kurabilecekleri, kendilerini geliştirebilecekleri sağlıklı ortamların yetersizliği önemli bir sorundur. Engelli çocuk sahibi aileler çaresiz, umutsuz, mutsuz ve zor durumdadırlar. Türkiye'de yalnız çocuklar için değil genel anlamda bahçelerin iyileştirici rolünün kabul görmesi ve kurumsal anlamda geliştirilmesi gereken bir olgudur. Ülkemizdeki sivil toplum örgütleri, dernek ve vakıflar; yerel yönetim, devlet ve sosyal hizmet kuruluşları, askeri kurumlar, gönüllü kuruluşlar ve üniversiteler, bu konuyla ilgili çalışma yapmaya yönlendirilip, konunun "Ülke Sağlık Sistemi" kapsamına alınmasını ve bilimsel açıdan, daha geniş ve özel bir alanda konunun gelişmesi sağlanabilir. Böylece hem projenin ekonomik boyutunda hem de kullanımın yaygınlaştırılması açısından önemli oranda gelişme sağlanabilir.
Diğer ülkeler gibi hortikültürel terapinin Türkiye'de tam anlamıyla doğru bir biçimde uygulanması için her şeyden önce hortikültürel terapinin bahçecilik programlarıyla aynı olmadığının anlatılması ve toplumun bilinçlendirmesi, yurtdışındaki uygulama merkezleri ile bağlantıların kurulması ve paralel çalışılması, gönüllülerin ve yardımseverlerin teşvik edilmesi için stratejilerin düşünülmesi, disiplinler arası becerilerin ilgili eğitimler aracılığıyla geliştirilmesi, uzman kişilerin bir araya gelip çalışması, ulusal ve yerel yönetimler tarafından desteklerin sağlanması ve uygulama örneklerinin artırılması önerilmektedir. Hortikültürel terapi uygulanacak merkezlerde bireyi iyi tanıyan eğitimci (bilişsel özellikleri, fiziksel yetileri, kişisel ilgi alanlarını takip eden) ve engel durumuna göre fiziksel kapasiteleri tanımlayacak olan fizyoterapistler, hekimler, toprak ve bitki ile grubu bir araya getirecek ilgili tasarım ve planlama uzmanlarının (mimar, mühendis, peyzaj mimarı) birlikte çalışmaları ile oldukça yararlı ve başarılı sonuçlar elde edilecektir.
Hangi çalışmaları südrüyorsunuz?
2013 yılından itibaren hortikültürel terapi ile ilgili çalışmaktayım ve teorik bilgiler dünyada yapılan çalışma örneklerinden elde etmeye çalıştım. 2018 yılında mesleki hayata atıldıktan sonra konuya yoğunlaşarak uygulamalı çalımalar yapmaya başladım. Özel eğitim ve rehabilitasyon merkezleri, huzur evleri ve hastane ortamları benim çalışma alanlarım oldu. Ancak Hortikültürel terapi ilk uygulama örneğini 2022 yılında zihinsel engelli bireylere İnönü Üniversitesi Özel Eğitim ve Rehabilitasyon Merkezi'nde gerçekleştirdik. Bu çalışmada farklı eğitim birimlerinden olan kişiler ile ekip şeklinde uygulama seanslarını yürütmeye çalıştık. Özellikle farklı danışanları bilme psikolojilerini ve isteklerini anlama konusunda uzman kişilerin görüşlerini almam gerekirdir. Terapi seansların içeriği belirlenen amaçlar doğrultusunda her katılımcıya ayrı olacak şeklinde ve tüm ekiple tartışarak hazırlandı. Her seansın sonunda karşılaştığımız sorunlar kısıtlamalar ve sonuçlar tartışıp ona göre bir sonraki seansın için yol haritası hazırlandı. 2023 Ekim ayında Hortikültürel Terapi Tanımları, Modelleri ve Örnekleri kitabın yazmasını bitirip yayına çıkardım. Bu kitabın oluşturulmasının temel amacı, geniş bir alan olan hortikültürel terapi konusunda özellikle Türkçe yazılmış öncül kaynak olarak yerel literatüre kazandırılması ve öğrendiklerimin paylaşılması olmuştur. Bu kitap teoriyi ve pratiği birlikte sunan bir birikimin ürünüdür. Kitapta Hortikültürel Terapi uygulaması yapmak isteyenler için önemli bilgileri içermektedir.
5-9 Şubat 2024 tarihleri arasında TÜBİTAK-BİDEB- 2237 Bilimsel Eğitim Etkinliklerini Destekleme Programı, kapsamında "İnsan-Sağlık-Doğa Temelinde Hortikültürel Terapi Yaklaşımı" Ordu Üniversitesi İşbirliği ile gerçekleştirdik. Türkiye çapında farklı bilimlerden katılan eğitimciler ve öğrencilere hortikültürel terapiye giriş yapmaları için önemli bilgileri aktarmaya çalıştık. Yapılması devam eden doktora ve yüksek lisans tezleri kapsamında iki farkı uygulamalı çalışmayı; "Huzurevinde Kalan Yaşlı Bireylerde Hortikültürel Terapinin Yalnızlık ve Yaşam Doyumu Üzerine Etkisi, Darülaceze Başkanlığı Okmeydanı-Şişli/İstanbul" ve "Özel Gereksinimli Çocuklara yönelik Hortikültürel Terapi Uygulamasının İncelenmesi, Özel Malatya Dora Özel Eğitim ve Rehabilitasyon Merkezi" çalışmalarını yürütmekteyim.
Neler Hedefleniyor?
Ben bu konuya çalışmaya başlarken hep Amerika Birleşik Devletleri'nde, Amerika Hortikültürel Terapi Derneğini (AHTA) takip edip ve yapılan çalışmaları inceliyordum. Bu dernek bir botanik bahçesi içerisinde hortikültürel terapi çalışmalarını çok kapsamlı olarak büyük bir ekiple devam etmektedir. AHTA'nın bir diğer önemli faaliyeti, gönüllü bir profesyonel grubu ile bir disiplinler arası sertifikalı eğitime ve denetimli staja dayalı bir sistemin oluşturması ve yönetmesi olmuştur. En önemli hedeflerimden biri böyle bir enstitü veya derneğin Türkiye'de kurulması olmuştur. Uygulamalı örneklerin ülke bazında çoğalması ve farklı birim ve merkezlerin bilinçlendirmesi sonucunda hortikültürel terapi mesleğinin Türkiye'de tanıtması diğer hedeflerimden birisi olmuştur. Yurtdışında verilen Hortikültürel Terapi eğitimleri masraflı ve Türkiye'den gidip bu mesleğin öğrenilmesi oldukça zordur ben hortikültürel terapi eğitimini profesyonel bir ekiple Türkiye'de verilmesini planlıyorum umarım çok zaman geçmeden gerçekleştirim.
Son olarak eklemek istediğiniz bir şey var mı?
Yurt dışında daha çok eğitilmiş olan peyzaj mimarları bahçe terapistleri olarak bahçe terapi seanslarında aktif rol almaktadırlar. Ancak tüm aşamalarda ilgili disiplinlerden, bireyler ile entegre olarak çalışmaları gerekmektedir. Bu kapsamda bahçe terapisi çalışmalarında dikkat edilmesi gereken konulardan biri ise danışmanların yeterli bilgi ve becerilere sahip olması olmuştur. Bahçe terapisi için gereken bilgi ve beceriler; hizmet verilen bireylere göre program etkinliğinin değerlendirilmesi; danışanı gözlemlemek ve ilerlemesini tespit etmek için danışanın katılımını analiz edebilmesi; bireysele grup oturumlarının uygulanması ve aktiviteleri ve/veya talimatları ayarlamak, derecelendirmekle/veya değiştirmek ve danışan ile iletişime girebilmek gibi konular olmuştur. Uygulayıcıların bahçe tasarımı, bahçecilik, terapi ve diğer alanlarda da yetkin olmaları gerekir. Son olarak Plant Dergisi'ne bana Hortikültürel Terapi ilgili konuşma fırsatı verdiği için çok teşekkür ederim.
