Porsuk Çayı, Eskişehir’e ortasından akarsu geçen nadir dünya şehirlerinden biri olma özelliği kazandırmıştır. Kütahya sınırında bulunan Murat Dağı’ndan doğan, doğu-batı doğrultusunda devam eden Porsuk Çayı; Kütahya’dan geçip, Eskişehir’i adeta ikiye bölüp şehir merkezinden geçerek Sakarya nehrine dökülmektedir.
Porsuk Çayı; Porsuk Barajı’ndan Eskişehir’e doğru yaklaşık 40 kilometre, şehir merkezinde ise şehri ortadan ikiye bölen iki uç arası yaklaşık 10 kilometre uzunluğundadır.
Porsuk Çayı, 1970’li yılların ortalarına kadar Eskişehir halkına içme ve sulama suyu sağlanmasının yanında rekreatif amaçlarla da kullanılmaktaydı. Eskişehir halkı Porsuk Çayı kıyısında balık tutar, piknik yapar ve Porsuk Çayı’nda yüzebilirdi.
1980’li yıllara gelindiğinde özellikle Kütahya İli başta olmak üzere, Eskişehir İli’nin büyüyen sanayisi ve şehir sakinlerinin oluşturduğu evsel atıkların olumsuz etkileriyle birlikte Porsuk Çayı’nın kirliliği Eskişehir’in en büyük sorunu haline gelmiştir.
2000’li yılların başına kadar Porsuk Çayı’na evsel ve endüstriyel atık yüklemesi devam etmiş ve Porsuk Çayı bu kirliliği tolere edemez hale gelmiştir. 2002 yılında Porsuk Çayı Avrupa Güvenlik ve İş birliği Teşkilatı (AGİT) tarafından ‘zararlı bakterilerin ve virüslerin dışında hiçbir canlının yaşamadığı, yatağı atıklarla dolu, kirlilik ve sağlık açısından en tehlikeli akarsular’ arasında tanımlanmıştır. Porsuk Çayı ekolojisi büyük tehlike altına girmiş ve çevresinde yaşamını sürdüren canlılar yok olma riskiyle karşı karşıya kalmıştır. Böylece şehrin en önemli kıymeti olarak görülen Porsuk Çayı aynı zamanda şehrin en büyük sorunu haline gelmiştir.
Bozulan Porsuk Çayı peyzaj alanı kendi haline bırakılamayacağından, ekolojik olarak dengeye yeniden kavuşması ve kendi kendini onarması için bu alanların peyzaj onarım ilkeleri çerçevesinde neredeyse eski dokunulmamış haline gelmesi, iyileştirilmesi ve rekreatif bir alan kullanımına dönüştürülmesi için teknik müdahaleye ihtiyaç duyulmuştur.
2001 yılında uygulamaya başlanan ‘Eskişehir Kentsel Gelişim Projeleri’ kapsamında; Doğal Afet Zararlarını Azaltma Projesi (Porsuk Projesi) ve Eskişehir Su ve Kanalizasyon İdaresi (ESKİ) Su Projeleri; Porsuk Çayı’nın şehre ve doğaya yeniden kazandırılması amacıyla hayata geçirilen çalışmalar olmuştur.
Porsuk Çayı’nda risklerin azaltılması ve potansiyellerin yükseltilmesi yönünde iyileştirme ve güçlendirme eylemleri gerçekleştirilmiştir. Akarsu koridoru boyunca peyzaj onarımı ve koruma zonları belirlenmiş; peyzaj karakterinin eski haline getirilmesi, habitat iyileştirme, suya dayalı rekreasyon alanları, biyota koruma alanları, rekreasyonel gelişim alanlarına yönelik çalışmalar hayata geçmiştir. Porsuk Çayı’nın yüksek fonksiyona ve kendini onarabilme yeteneğine sahip peyzaj alanlarında koruma kapsamına, orta dereceli fonksiyonlarda ise peyzaj karakter tipiyle ilişkilendirilerek onarım kapsamına alınmıştır. Porsuk Çayı’nda belirlenmiş olan koruma ve onarım zonlarını oluşturan eylemler karşılıklı etkileşim halinde olan bileşenlerdir.
PORSUK ÇAYI KORUMA ZONU
Porsuk Çayı’nın merkezden, şehrin güneyinde yer alan Porsuk Barajı’na kadar olan 10 kilometrelik akarsu koridoru, çizgisel özellikleri dolayısıyla ekosistem parçalanmasına karşı duyarlıdır. Koruma değeri yüksek olan bu alanlar hassas peyzajlardır. Koruma zonunun belirlenmesinde peyzajı biçimlendiren temel süreçler ayrı ayrı değerlendirilmiş ve birlikte oluşturdukları değer de dikkate alınmıştır.
Koruma zonu ekolojik olarak kendi kendini onarabilme yeteneğine sahiptir. Bu bağlamda peyzajın yapı, fonksiyon ve değişimi analizleri ile ortaya çıkan potansiyeller mevcut peyzajın korunması ve bakımını kapsamaktadır.
Peyzaj ekolojisi temelli peyzaj planlama yaklaşımı ile peyzaj yönetim modeli geliştirilen bu alanda; doğal afetler sonucu zarar görmüş alanlar, insan eliyle gerçekleşmiş zararlanma alanları ve habitat lekeleri belirlenmiştir. Bu alanda ekosisteminin işlerliğinin oluşturulması adına; yakın çevreyle bütünlüğünün korunması, biyolojik çeşitliliğin korunması, göç eden türler için habitat ve bağlantı hatlarının korunması ve hidrolojik sistemin bütünlüğü planlama aşamasına temel olmuştur.
Koruma zonunun sunduğu habitatlar yaban hayatı açısından özel bir değere sahiptir ve doğal ekosistemlerin sürdürülebilirliğinin sağlanmasında; Porsuk Çayı kıyısı kırsal peyzaj bozulmalarından kaynaklanan olumsuz etkiler, bozulmuş alanların restorasyon- rehabilitasyon ve kullanımla beraber iyileştirilmesi yapılmıştır.
Akarsu vadi koridoru çayır, ağaçlık, bataklık ve sulak alanlarla çevrelenmiştir. Su havzası içindeki herhangi bir yapısal çalışma drenaj kanallarının ekolojik özelliklerini niteliksel ve niceliksel yönden etkilemekte ve önemli değişikliklere yol açabilmektedir. Yeraltı su seviyesini etkileyen drenaj kanallarının yer aldığı Porsuk Çayı koruma zonunda, geçirimli yüzeylerin, geçirimsiz yüzeylerle kaplanmasının önüne geçilmiştir. Koruma zonu flora ve fauna için farklı habitatlar sunmakta, parçalanmış habitatlar arası bağlantı kurmakta, zarar görmüş habitatların diğer popülasyonlar ile kolonizasyonunu sağlanmaktadır.
Koruma zonunda herhangi bir mühendislik çalışmasının yapılmaması, zorunluluk durumlarında ise uygulama öncesi hidrolojik döngünün araştırılmasının gerekliliğine karar verilmiş olup ekosistemin sürekliliği ön planda tutulacaktır.
Koruma zonunda daha çok yer alan ancak şehir merkezinde de ekosistemin bir parçası olarak sürekliliği devam eden habitatlarda flora ve fauna çeşitliliği mevcuttur. Porsuk Çayı ve çevresindeki riparian alanlarda yıl boyu değişkenlik göstermekle beraber yaklaşık 45-50 kuş türü, 8-10 amfibi ve sürüngen türü ve 2 memeli türü yaşamaktadır. Bu canlıların barınma, beslenme ve üremeleri bu zon içindedir.
Porsuk Çayı’nda Dünya Doğa ve Doğal Kaynakları Koruma Birliği (IUCN) tarafından nesli küresel çapta tükenme tehlikesine yakın (Near Threatened-NT) statüde olan ‘Avrasya Su Samuru (Lutra Lutra)’ yaşamakta ve üremektedir. Avrasya Su Samurları’nın (Lutra Lutra) Porsuk Çayı kıyı hattı üzerindeki su seviye kontrol yapısı noktalarında herhangi bir yaya ve taşıt yoluna çıkıp hayati tehlikeyle karşılaşmamaları için ‘Su Samuru Geçiş Tüneli’ oluşturulmuştur.
Porsuk Çayı koruma zonunda yaşamını sürdüren Derekuşu (Cinclus cinclus) ve Avrasya Su Samuru (Lutra Lutra) bayrak tür olarak sağlıklı ekolojik ağın göstergesidir.
PORSUK ÇAYI ONARIM ZONU
Porsuk Çayı’nın şehir içinde Küme Sokak ile Borsa Caddesi arasında kalan ve peyzaj onarım zonu olarak değerlendirilen 12 kilometre uzunluğundaki akarsu koridorunda projelendirme aşaması öncesinde; peyzaj onarımı ve doğaya yeniden kazandırma planlama sürecinde, yönetim araçları, mekânsal gelişim planları, çevresel etki değerlendirmesi, çevre yönetimi ve sektörel planlar tamamlanmıştır.
Doğal afetler nedeniyle zarar görmüş alanlarda, iyileştirme amaçlı onarım planlanmış olup; öncelikle Porsuk Çayı’nı biçimlendiren doğal fonksiyonlar ve kilit süreçler (yüzey akışı potansiyeli, toprak erozyonu riski, kıyı erozyonu riski, deprem riski, kültürel peyzaj değerleri) üzerinde detaylı çalışmalar gerçekleştirilmiştir. Ardından insan eliyle gerçekleşmiş zararlanmalar sonucu bozulan Porsuk Çayı sisteminin iyileştirilmesi amaçlı onarımlar ve sektörel bir gelişim kapsamında bozulmuş peyzaja yönelik koruma, iyileştirme ve yeniden peyzaj yaratma amaçlı eylemler Porsuk Çayı onarım planı sürecine dahil edilmiştir.
Porsuk Çayı’nın Eskişehir’in çeşitli cazibe alanlarından geçmesi, şehir merkezini boydan boya ikiye bölmesi, Eskişehir-Ankara Karayoluna yakın olmasından dolayı rekreasyonel kullanım potansiyeli bulunmaktadır. Akarsu koridorunda farklı onarım bölgeleri belirlenmiş olup, yatırım projesi olan ‘Doğal Afet Zararları Onarım Projesi (Porsuk Projesi)’ kapsamında akarsu peyzajına müdahale edilmiştir. Porsuk Projesinde peyzaj onarımı ve doğaya yeniden kazandırma çalışmaları Porsuk Çayı ve çevresinin rekreasyonel gelişimi ile birlikte planlanmıştır.
Porsuk Çayı kıyısı proje alanı rekreasyonel peyzaj tasarımı, ‘Doğal Afet Zararları Onarım Projesi (Porsuk Projesi)’ rekreasyonel kullanım alanlarının ve proje sahasındaki konumlarının belirlenmesinde birinci derecede önemli etken, peyzaj koruma, onarım ve doğaya yeniden kazandırma strateji ve politikaları olmuştur.
Yapılaşmanın yoğun olduğu şehir merkezinde, doğal afetler sebebiyle tahrip olan Porsuk Çayı kıyı çizgisi, taşkın riskinin yönetilmesi amacıyla, mühendislik uygulamalarıyla iyileştirilmiştir. Kıyı çizgisinin şehir merkezinden dış kesimlerine doğru yarı-doğal plan formlu uygulama yapılmıştır. Bu uygulamalar, su kontrol yapıları, kanal yapıları, geçici-dayanıklı beton setler, istinat elemanları, yapısal ve bitkisel malzemelerle banket stabilizasyonunun sağlanmasıdır.
Alanda bitkisel peyzaj uygulama çalışmaları; sorunların tanımlanması, analiz değerlendirme-sentez çalışmalarına dayalı çerçeve plan, tasarım ve peyzaj uygulama plan aşamalarının ardından başlatılmıştır. Alan kullanımları mevcut doğal ve kültürel değerler dikkate alınarak analiz edilmiştir. Topoğrafya, drenaj yapısı, toprak yapısı özellikleri değerlendirilerek ekolojik yapının oluşması ve bitki gelişimi için uygun hale getirilmiştir. Genel olarak orta derecede görsel değer taşıyan akarsu koridoru boyunca, görsel değeri yüksek alanlarda su ögesinin yansıra bitki örtüsüne de dominant karakter kazandırılmıştır. Toprak özellikleri bitki gelişimi için desteklenen ve bitkilendirme çalışmaları tamamlanan alanlar düzenli ve sürekli olarak izlenmekte ve gerekli bakımları yapılmaktadır. Tüm bu bitkisel peyzaj uygulama çalışmaları Porsuk Projesi uygulama döneminden beri sürekli olarak devam etmekte ve her geçen gün Porsuk kıyı çizgisi üzerinde bulunan yeşil alanlar artmaktadır.
Porsuk Çayı şehir merkezi kıyı çizgisi boyunca rekreatif faaliyetler amacıyla; park ve yeşil alanlar, doğa ve kıyı yürüyüş yolları, suya dayalı rekreasyon alanları, bisiklet yolları, spor alanları, ahşap teras ve iskeleler, kafe, restoran ve alışveriş alanları, atlı spor alanı gibi fonksiyonlarla şehir yaşamına kazandırılmıştır.
Porsuk Çayı kıyı çizgisine kazandırılan; Sümer Parkı, Kanlıkavak Parkı, Tülomsaş mevki, Adalar mevki, Köprübaşı mevki, Şehr-i Aşk Adası ve Kentpark, insanların peyzaja dahil olduğu ve bir araya geldiği açık yeşil alanlardandır.
Porsuk Çayı’nın iki kıyısında yer alan Sümer Parkı ve Kanlıkavak Parkı; yürüyüş ve bisiklet yolları, dinlenme alanları, ahşap iskeleler, spor alanları ve çocuk oyun alanları gibi gelişimsel rekreasyon faaliyetleriyle her mevsim kullanılmaktadır.
Adalar mevki ise Eskişehirliler için her daim bir cazibe merkezi olmuştur. Uygulamaya geçirilen peyzaj onarım çalışmalarıyla; yaya ve bisiklet kullanımına açık hale getirilen alanda sosyo-kültürel faaliyetleri destekleyen kafeler ve kitap satıcıları da mevcuttur.
Köprübaşı mevki afet riski kapsamında iyileştirilmiş olup; yenilenen hali ile güvenli, fonksiyonel ve estetik hale getirilmiştir. Aynı zamanda çeşitli su sporlarına, konserlere, gondol iniş ve biniş iskelelerine ev sahipliği yapmaktadır.
Kentsel tasarım projesi kararları kapsamınca geleneksel çarşı niteliği bulunan Çukurçarşı ile Yunus Emre Caddesi arasında kalan alan fonksiyonel ve estetik işlevlerini yeniden canlandırmak adına çalışma kapsamına alınmıştır. Alanda bulunan tescilli Halkevi yapısının yenilenmesi, Çukurçarşı’nın onarılması ve Porsuk Çayı’nı odak noktası alarak çözümler geliştirilmiştir. Proje ile birlikte toplam 25.808 m?2; park ve yeşil alan, 3.350 m?2; meydan düzenlemesi, 700 kişilik yeni bir konser salonu ve gençlik merkezinin de şehre kazandırılması hedeflenmiştir.
Şehrin sevgi ve aşk şehri olduğunu simgelemek için Porsuk çayı üzerinde oluşturulan Şehr-i Aşk adasına Şehr-i Aşk Köprüsü adı verilen ve ada için tasarlanan köprü ile girilmektedir. Ada az aylarında birçok çiftin nikâh törenlerine ev sahipliği yapmaktadır.
Porsuk Çayı kenarında Porsuk Projesi kapsamında oluşturulan ilk ve en büyük park olan Kentpark yaklaşık 150.000 m?2; yeşil alana sahiptir. Kafe, restoran, büfe, suni gölet, kapalı olimpik yüzme havuzu, açık havuz, çocuk havuzu, 310 metre uzunluğunda suni plaj, spor alanları, çocuk oyun alanları, atla gezinti alanı gibi birçok aktivite için alan sağlamaktadır. Bugün eğer Porsuk Eskişehir’in gerdanlığı ise, Kentpark bu gerdanlığın en gösterişli taşı olmuştur.
UYGULAMA SONUÇLARI
Porsuk Çayı’nın şehre yeniden kazandırılarak çevresinin şehir için yeşil koridor haline dönüşmesini sağlayan Doğal Afet Zararlarını Azaltma Projesi ( Porsuk Projesi ) kapsamında;
• Çay yatağının şehir içindeki 12 kilometrelik bölümü ıslah edildi,
• Şehir merkezindeki köprüler öncelikli olmak üzere, Porsuk üzerinde 13 taşıt ve 9 yaya köprüsü yenilendi,
• 8 adet bot transfer yapısı içeren su seviye kontrol yapısı inşa edildi,
• Sulama kanallarının şehir içindeki 8,5 kilometrelik bölümü yenilendi,
• Porsuk Çayı üzerinde 3 adet ada inşa edildi,
• Eskişehir’e biri Porsuk kıyı çizgisi üzerinde toplam üç adet çok kapsamlı park kazandırıldı ve şehrin 1.445.074 m?2; daha yeşil alana kavuşması sağlandı.
• Porsuk Çayı’nda sürdürülebilir çevre politikasıyla doğal ekosisteminde bulunan ve kirlilik nedeniyle tehlike altına giren tüm flora ve faunasının koruması sağlandı.
Eskişehir şehir merkezi mücavir alanında 1999 yılında kişi başına düşen yeşil alan miktarı 0.50 m?2; idi, Porsuk Projesi ile birlikte bu oran günümüzde 13,96 m?2;’ye kadar yükselmiştir.
Porsuk günümüzde Eskişehirlilerin yeniden balık tuttuğu bir çay haline gelmiştir. Porsuk Çayı hayata geçirilen ve sürdürülebilirliği sağlanan uygulamalarla birlikte su ve yaban hayatına yeniden ev sahipliği yapmaktadır.
Porsuk Çayı şehir merkezinde kalan kıyısı sayısız park ve yeşil alanlarıyla birlikte şehrin vazgeçilmez rekreasyon ve cazibe merkezidir. Şehir içinde Porsuk Çayı yeşil koridor hattı iki taraflı olarak toplam 597.094 m?2; park ve rekreasyon alanına sahiptir.
Porsuk Çayı’nın temizlenmesine ve afet riskinin azaltılmasına yönelik büyük ölçekli düzenlemeler yapılırken, içinden nehir geçen dünyanın gelişmiş şehirlerinde olduğu gibi Porsuk’tan da şehir içi ulaşımda faydalanılmasına yönelik düzenlemeler ve çalışmaların yapılmasının yanı sıra Venedik tipi gondollar ile şehrin turizm potansiyeli arttırılmıştır. Her yıl binlerce yerli ve yabancı turist Eskişehir’i ve Porsuk Çayı’nı ziyaret etmektedir. Ayrıca her yıl Porsuk’ta yapılan kano ve dragon yarışları şehrin sosyo-kültürel hayatına ayrı bir renk katmaktadır.
